Zijtaart wint De Brabantse Stijlprijs – Architectuur Lokaal

Slideshow

Tijdens het Festival Ruimtelijke Kwaliteit maakte initiatiefnemer en gedeputeerde Yves de Boer de winnaar bekend van De Brabantse Stijlprijs: gemeente Veghel met de herontwikkeling van het kerkdorp Zijtaart. De eervolle vermeldingen gaan naar: het beeldkwaliteitplan Eersel en ’t Gengske in Oss.

Structuurvisie en herontwikkeling centrum Zijtaart – gemeente Veghel
In Zijtaart zag de jury een bescheiden, maar zeer doordachte, eigentijdse transformatie van een leegstaand klooster dat het kloppend hart werd van het kerkdorp met ruim 1.500 inwoners. In de structuurvisie voor Zijtaart, gemaakt door Strootman Landschapsarchitecten, heeft het centrum van Zijtaart veel aandacht gekregen, omdat er belangrijke veranderingen op stapel stonden, die kansen boden voor een samenhangende benadering. Centraal daarin stond de toekomst van het klooster. Samen met de kerk en de pastorie vormt het forse klooster de ziel van Zijtaart. Daarom is in de structuurvisie naarstig gezocht naar een nieuwe invulling die de sterke band met de dorpsgemeenschap opnieuw gestalte kon geven.

In plaats van het klooster te verkopen aan een zorginstelling, zoals dat meestal gaat, bleef het klooster behouden voor de gemeenschap en werd en passant het woningbouw probleem opgelost.
De school, die in ruimtelijke en functionele zin niet meer voldeed aan de eisen van deze tijd, werd gesloopt en kreeg een plek in het klooster, evenals de peuterspeelzaal/kinderopvang, de gymzaal en de gecombineerde (zorg)voorzieningen en appartementen. Ook het verouderde dorpshuis werd in het klooster ondergebracht. Hiermee kreeg het klooster weer de centrale functie krijgen die het altijd in het dorp heeft gehad, maar nu met een nieuwe invulling. Door de verplaatsing van de school, het gemeenschapshuis en het speelveld naar het klooster ontstond een ruimte voor nieuwe woningen. Met de opbrengst van de gronduitgifte kon een deel van de forse verbouwing van het klooster worden gefinancierd. De nieuwbouw op de locatie van de school bracht een nieuwe verbinding tot stand tussen de bestaande uitbreidingswijk en het oude centrum.

Bijzonder is ook het doorlopen proces, waarbij alle inwoners vanaf het eerste begin intensief zijn betrokken. Het planproces van de structuurvisie begon met een bewonersavond in het dorpscafé. In werkgroepen werden de problemen en ideeën geïnventariseerd. In bewonersavonden is stapsgewijs toegewerkt naar een gedragen en gedegen herontwikkeling van het kerkdorp Zijtaart. Tussen de bewonersavonden in was er intensief contact tussen de ontwerper, de procesbegeleider, de gemeentelijke organisatie en de woningcorporatie.
Vanuit een integrale benadering heeft de gemeente in Zijtaart de herontwikkeling van het dorp vormgegeven. Voortvarend, met ambitie en vasthoudend. Gesteund door een enthousiaste dorpsgemeenschap en professioneel omarmd door een ruimtelijk ontwerper en een procesbegeleider. Alle functies hebben een plek gekregen in het klooster. Daardoor is ruimte vrijgespeeld voor woningbouw en heeft de dorpskern een aantrekkelijke openbare ruimte gekregen. De band met de geschiedenis is versterkt doordat het klooster een nieuwe betekenis heeft gekregen. Het intensieve planproces heeft zijn vruchten afgeworpen. Een chirurgische operatie op microniveau die voorbeeldig is voor een typisch Brabants probleem: vergrijzende dorpskernen en een gebrek aan programma voor de vele leegstaande (religieuze) gebouwen. Hier krijgt openbare ruimte betekenis door het leggen van verbindingen op vele schaalniveaus. De nieuwe functies die een plek kregen in het centraal in het dorp gelegen klooster hebben ervoor gezorgd dat de vitaliteit en de leefbaarheid van het dorp zijn vergroot.

“Uitgaande van het cultuurhistorische erfgoed zijn hier op allerlei niveaus verbindingen tot stand gebracht. Exemplarisch voor de opgave waar veel Brabantse gemeenten voor staan: hoe de bestaande kernen te vernieuwen en hoe dat economisch en sociaal haalbaar te maken?”

De eervolle vermeldingen gaan naar: het beeldkwaliteitplan Eersel en ’t Gengske in Oss.

Eersel – beeldkwaliteitplan In de gemeente Eersel is er behoefte aan een duidelijk kwaliteitskader (visie) voor de belangrijkste historische dorpslinten van de gemeente. De kwaliteit van de historische dorpslinten staat onder druk door toepassing van generiek beleid. Prioriteit geeft de gemeente Eersel aan het conserveren en versterken van de specifieke kwaliteiten van het Kempenlandschap en de dorpen.

In opdracht van de gemeenteraad van Eersel is het project van start gegaan met de Analyse: een brede consultatieronde in de diverse dorpen. Inhoudelijk is gewerkt aan een grondige analyse en een heldere beleidskaart per dorp. Alle belangrijke vakdisciplines binnen en buiten de gemeente hebben een inhoudelijke bijdrage geleverd. Om de identiteit (‘couleur locale’) en de samenhang voor de toekomst te borgen, ging de gemeente Eersel op zoek naar het Eerselse (Kempisch) DNA. De resultaten uit overleg met bewoners zijn gebruikt voor de beleidsmatige kaders van het beeldkwaliteitplan. Inmiddels begint het (beeld)kwaliteitsplan zich meer te ontwikkelen als een inspiratieboek voor lokale bouwstenen. Op basis van deze bouwstenen en de benoemde structuren worden duurzame kwaliteitsprofielen ontwikkeld. De eerste resultaten vanuit het werken met de gedachten van een (beeld)kwaliteitsplan worden nu zichtbaar bij de herinrichting van de Wilhelminalaan in Vessem. Zo is het (beeld)kwaliteitplan een bundeling geworden van lokale kennis en biedt het inspiratie voor toekomstige ontwikkelingen op het vlak van openbare ruimte, erf en architectuur. Deze worden op verschillende niveaus toegepast op de dorpen, buurtschappen en landelijke wegen. Het is een langer termijn perspectief dat op korte termijn ingezet kan worden.

“Dit is meer een strategie dan een project, maar heel veelbelovend. Een lintdorp is een typisch Brabants fenomeen, als je ziet dat daarin kwaliteiten liggen voor de ontwikkeling van landschap en openbare ruimte, dan ben je als gemeente al heel ver.”

Oss – ‘t Gengske
’t Gengske is een steeg van 80 cm. breed, maar wereldberoemd in Oss. Het is ooit door de gemeenteraad “Oss op z’n smalst” genoemd. Het was een mooi doorsteekje met gezellige kleine winkeltjes en gladde muren, overgebleven van het vele schuifelen daarlangs. In 1949 besloot de gemeente Oss de steeg te verbreden en om de straat meer aanzien te geven werd de straatnaam toen ook gewijzigd in Passage. Van het aantrekkelijke straatje was het in de loop van de tijd een nare verbinding geworden tussen winkelstraten en ging het hard achteruit in ‘t Gengske. Om de uitstraling van het centrum te verbeteren kent Oss een ”Stimuleringsregeling Gevelproject Centrum”. De regeling biedt ondernemers en eigenaren de mogelijkheid een verkenning te laten uitvoeren voor het aanpassen van gevels. Wanneer na de verkennende studie een ontwerp wordt gemaakt door een architect betaalt de gemeente een deel van deze kosten. Daarnaast kent de regeling een bijdrage voor de verwijdering van een luifel. Om het goede gevoel terug te krijgen, werd besloten het gevelproject te verbreden en te beschouwen als een verbeterproject voor de gehele publieke ruimte. De architectonische kwaliteit van de panden was achter een verflaag nog steeds aanwezig. Juist die verstopte kwaliteit is opnieuw zichtbaar gemaakt. Door de samenwerking tussen het projectteam (gemeente, centrummanager en architect), eigenaren, ondernemers en bewoners groeide gaandeweg het bewustzijn bij alle partijen dat dit het moment was om veranderingen tot stand te brengen en dat iedereen daaraan mee moest doen. Na de aanvang van de verbeteringen groeide bij de bewoners het enthousiasme al snel. Door de gezamenlijke inspanning van veel partijen kwam het Brabantse gevoel van nostalgie, gezelligheid en sfeer in de steeg terug. Het verleden werd weer beleefbaar gemaakt.

“Dit plan laat zien dat een verwaarloosde steeg in een grauwe stad nieuw elan kan krijgen als het probleem gezamenlijk en lokaal wordt opgepakt. Met goedkope middelen is een groots effect in het stedelijk weefsel tot stand gebracht.”