Van uitgesteld ontwerpen tot meergeneratiehofje – Architectuur Lokaal

Wonen en zorg is een belangrijke opgave. Daarom organiseerden drie architectuurcentra drie programma’s waarin zij lokale initiatieven op het gebied van wonen en/met zorg in hun gemeenten presenteerden. Het Zwols Architectuur Podium (ZAP), het Centrum voor Architectuur en Stedenbouw Tilburg (CAST) en Babel Zaans architectuurplatform spraken met wethouders, bewoners, architecten en verschillende organisaties over Knarrenhoven, struikelblokken en de magische mix.
De symposia volgen op de prijsvraag WHO CARES die eerder werd uitgeschreven door Rijksbouwmeester Floris Alkemade in samenwerking met de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving en Architectuur Lokaal. De prijsvraag leverde pareltjes aan innovatieve en toekomstgerichte plannen op die inspireren tot verdere ontwikkeling en er werd een Community of Practice opgericht. Margot de Jager, Architectuur Lokaal, tekende vanuit de symposia een scala aan initiatieven op.

Prijsvraag WHO CARES
De symposia volgden op de publicatie De toekomstige aanpak van wonen met zorg. Daarin constateren Floris Alkemade (Rijksbouwmeester), Gijsbert van Herk (Stichting Humanitas) en Jet Bussemaker (Raad voor Volksgezondheid & Samenleving) dat het vinden van geschikte locaties voor wonen met zorg ingewikkeld is. Ook het samenwerken van ‘wonen’ en ‘zorg’ kan een impuls gebruiken. Stannie Driessen (directeur Raad voor Volksgezondheid & Samenleving) benadrukte dit tijdens de bijeenkomst van het Zaans architectuurplatform Babel. ‘De omgeving waar je woont kan zorgen voor ziekte, stress, ongezondheid en eenzaamheid. ‘Wonen’ en ‘zorg’ zijn communicerende vaten en dienen in samenhang te worden aangepakt.’

Community of practice
De auteurs trokken in de publicatie lessen uit WHO CARES, ontwerpprijsvraag voor nieuwe vormen van wonen, zorg en ondersteuning die zij in 2016 met de gemeenten Almere, Groningen, Rotterdam, Sittard-Geleen met Provincie Limburg en in samenwerking met Architectuur Lokaal hadden uitgeschreven. Hiermee zochten zij naar innovatieve en toekomstgerichte visies op combinaties van wonen en zorg, ingebed in toekomst- en levensloopbestendige wijken. De prijsvraag leverde een scala aan innovatieve ideeën en ontwerpen op. In de Community of Practice WHO CARES werkten ontwerpers, professionals in wonen en zorg, bewoners en vertegenwoordigers van het Rijk en gemeenten samen aan nieuwe vormen van wonen en zorg als katalysator voor wijkvernieuwing. ‘Want het vraagstuk van ‘wonen’ en ‘zorg’ is ook een vraagstuk voor ontwerpers’, benadrukte Floris Alkemade tijdens de bijeenkomsten die door de drie architectuurinstellingen werden georganiseerd. ‘Met verbeeldingskracht kunnen zij nieuwe oplossingen brengen. Het is de kunst daarbij aan te tonen dat verandering verbetering betekent.’

Ouder worden en dan?
‘Het voelt als een echt nieuw begin,’ aldus een bewoonster op leeftijd van het net gerealiseerde Knarrenhof in Zwolle in 2018. Inmiddels zijn er vier Knarrenhoven gerealiseerd en zijn er meer dan 35 plannen voor te realiseren hoven. Het concept voor het Knarrenhof is eenvoudig: oudere bewoners kunnen langer zelfstandig in hun eigen huis blijven wonen, binnen de gezamenlijkheid van een hof, met medebewoners van alle leeftijden. In vergrijzend Nederland neemt de aandacht voor ouderenhuisvesting, al dan niet met zorg, toe. Ouder worden, en dan? De vraag is hoe mensen oud willen worden, hoe willen zijn wonen? Zelfstandig of in een groep met generatiegenoten?

Struikelblokken
‘Mensen willen hun eigen leven vormgeven’, zegt Anne-Marie Journee, manager bij de Regionale Instelling voor Beschermend en Begeleid Wonen (RIBW) bij het online-symposium van het Zwols Architectuurpodium ZAP. ‘Maar hoe kunnen we zorgen dat de wijken toegankelijk en zo normaal mogelijk zijn?’. De samenstelling en bevolkingsopbouw van buurten en wijken is veranderd. Vroeger waren grote gezinnen niet abnormaal, nu bestaat 40% van de huishoudens uit alleenstaanden. De bevolking vergrijst, maar de piek is over twintig jaar weer voorbij. Daarmee moet nu al rekening worden gehouden. De rol van de kerk is verminderd en de maatschappij is individualistischer geworden, waardoor veel mensen eenzaam zijn. De focus van de verzorgingsstaat is verschoven naar meer zelfredzaamheid. Daarnaast speelt ook de groeiende kloof tussen arm en rijk. Kortom: hier ligt een opgave voor gemeenten, ontwerpers, corporaties en projectontwikkelaars.

Online-symposium op 18 maart 2021, ZAP Zwolle

Noodzaak
Uit allerlei onderzoek blijkt dat de meerderheid van de ouderen in de eigen buurt wil blijven wonen, maar vaak zijn hun woningen inmiddels te groot. Ze zouden best willen verhuizen, echter  doorschuiven naar een kleinere woning of appartement is niet mogelijk omdat deze er niet zijn. Dat zegt ook Songül Mutluer, wethouder Wonen en Bouwen en Ouderenbeleid van Zaandam, tijdens het online-symposium van Babel. ‘Ouderen wonen veelal in eengezinswoningen en blijven daar in hun eentje wonen.’ Daardoor kunnen starters en gezinnen niet doorschuiven,’ zegt Ingrid de Gooijer, beleidsmedewerker wonen in Tilburg, ‘In de huidige woningmarkt nemen deze groepen noodgedwongen genoegen met minder voor meer. Alleen bouwen voor de doelgroep ouderen is lastig, maar de noodzaak wordt wel gevoeld.’ Ook Mutluer merkt dit op: ‘We zien nu de urgentie om te transformeren. Daarbij moeten we gebruik maken van de verbindende kracht van verbeelding en een sociaal gezonde leefomgeving.’ Zowel Tilburg als Zaandam hebben geen eigen grondbezit. ‘We moeten het gesprek aangaan met ontwikkelaars om kleinschalig te bouwen’, vindt Mutluer.

Gemeenschappelijk
Naast ouderen die zelfstandig willen wonen zijn er ook velen die een voorkeur hebben voor gemeenschappelijk wonen. In Zwolle kwam deze kwestie aan de orde in een gesprek tussen Trude de Vroomen, architect en partner bij Inbo, en Anne-Marie Journee (RIBW). De Vroomen is betrokken bij het ontwerp van de Knarrenhoven. RIBW ondersteunt mensen met een psychische kwetsbaarheid bij het vormgeven van hun leven. ‘Ik vind het Knarrenhof een prachtig project’, zegt Journee. ‘De begrippen autonomie en verbondenheid zijn belangrijk bij RIBW, de mensen zijn onderdeel van de wijk en de samenleving. Ze moeten daadwerkelijk een stap in de wijk zetten en een netwerk creëren. Daartoe moet je samenwerken met welzijnsorganisaties, gemeenten en corporaties. Wijken zijn nog niet ingericht op ontmoetingen.’ Dat vraagt om een wijkgerichte aanpak en volgens De Vroomen kan het concept van het Knarrenhof ook uitgebreid worden. Zo’n hofje kan geschikt gemaakt worden voor kwetsbaren, voor mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB) bijvoorbeeld. Kleine aanpassingen zijn dan nodig.

Rol gemeente
Wethouder Mutluer overlegt met ontwikkelaars om voor verschillende doelgroepen kleinschalig te kunnen bouwen. ‘Het besef van urgentie is bij ontwikkelaars aan het ontstaan, ik hoor ze steeds meer. Zij nemen zelf ook initiatieven, maar het blijft lastig. We vinden dat de maatschappelijke voorzieningen er ook moeten zijn. We vragen dus veel aan ontwikkelaars op het gebied van kwaliteit, van klimaat.’ Desondanks straalt ze optimisme uit: ‘Je moet blijven stimuleren.’ Ze vertelt over een mooi voorbeeld, waarbij buurtbewoners de bestemming voor een nieuwbouwproject bepaalden voor het oude gasfabriek terrein in Krommenie. Projectontwikkelaars konden een bod doen op de grond en een planvisie indienen om de grond te bebouwen. Gekozen werd voor ouderenwoningen. ’We gaan per 1 juli beginnen met een pilot, samen met corporaties om ouderen in de regio bewust te laten worden over hun toekomst. Zij ontvangen 1000 euro bij verhuizing met behoud van de hoogte van de oude huur.’ Daarnaast investeert de gemeente in de leefomgeving; de opgave blijft hoe om te gaan met de schaarse ruimte.

De wijk als (t)huis, winnende WHO CARES-inzending van het team van Hélène Houben voor Sittard-Geleen

Gelukkig oud
Sinds 2020 voert Tilburg het programma Gezond en Gelukkig oud in Tilburg (GGoud) uit. De Gooijer: ‘We richten ons op vitale ouderen, kwetsbare ouderen, een fijne woning, een fijne (dementievriendelijke) woon- en leefomgeving en ‘de oudere in regie.’ Er zijn nieuwe projecten gestart en bestaande projecten en activiteiten worden beter op elkaar afgestemd. Daarbij werkt de gemeente samen met partners vanuit zorg, welzijn en wonen, zoveel mogelijk wijk- en dorpsgericht. Er zijn steeds meer initiatieven te zien waar mensen samenwonen (bewonerscollectieven, co-wonen, living-in) in kleinschalige woonzorg- initiatieven. ‘Op alle beleidsdomeinen werken we samen op het gebied van ouderen.’

Lokale initiatieven
Niet alleen het concept van het Knarrenhof gaat over het meergeneratiehofje. Ook het winnende plan van de WHO CARES-prijsvraag van architect Hélène Houben, De wijk als (t)huis voor Sittard-Geleen, voorziet in individuele, zorggeschikte woningen rondom een collectief hof, waar ouderen en jongeren naast elkaar kunnen wonen.
Tijdens de symposia kwamen ook andere varianten ter sprake. In Zaandam is Jacob Spaander, die zichzelf afficheert als zelfstandig verandercoach, bezig met de planvorming en realisatie van een ‘meergeneratie ecohof’. Zijn droom is leven in gemeenschap en in harmonie met de natuur met gelijkgestemden. Hij heeft lang gezocht naar een geschikte locatie. Dat heeft veel tijd gekost, maar nu is er een leegstaande school gevonden, die ook al iets heeft qua vorm van een hof. ‘De grondprijs is een probleem, hoe kunnen we eruit komen. We hebben veel gesprekken gevoerd met wethouders.’ Hij is uiteindelijk optimistisch gestemd: ‘We komen er zeker uit, maar wordt het een prijs waarbij je de diversiteit kan waarborgen? Anders wordt het toch iets voor mensen met een ruime portemonnee.’

Expeditie Almere-Haven, winnende WHO CARES-inzending van het team van Jan Poolen Architectuur en stedenbouw ZEEP architects and urban designers voor Almere-Haven

Uitgesteld ontwerpen
In Zwolle ging het gesprek tussen Jan Poolen, architect bij Zeep architecten, en Henk Voerman, Woningcorporatie Openbaar Belang Zwolle over wijkvernieuwing. Poolen is een van de twee winnaars van de prijsvraag WHO CARES voor Almere Haven: ‘We hebben geen plan gemaakt, maar een proces. De vraag was hoe we gebruikers en andere partijen kunnen betrekken bij onze visie. We hebben een mind map gemaakt en vertaald in beeld: we maakten een netwerk van knooppunten voor ontmoetingen in de wijk zichtbaar.‘ Deze maatschappelijke studie deed Poolen samen met onder andere Woonzorg Nederland, zorgpartijen, landschapsarchitecten en woonorganisaties. Van de gemeente Almere kreeg het team de opdracht om te werken aan de zelfredzame wijk. ‘We gaan uit van uitgesteld ontwerpen om grip te krijgen op de opgave. Gebruikers, corporaties en andere belangenorganisaties moet je hierbij betrekken, want je bouwt wel voor de lange termijn. Dan krijg je betrokkenheid in een gebied.’

Magische Mix Henk Voerman van Woningcorporatie Openbaar Belang Zwolle ziet een actieve rol voor de corporatie weggelegd: ‘Als corporatie willen we meedenken. We gaan samen met onze woonmakelaar in gesprek met de huurders. We wijzen hen erop dat je in een bepaalde levensfase nog kan verhuizen.’ Vaak zien mensen daar tegenop, dat maakt doorschuiven vaak lastig. Voerman vraagt zich af hoe een goede samenstelling van een wijk tot stand kan worden gebracht. Hoe verhoog je de leefbaarheid in de wijk? ‘We kijken nu per complex hoe de wijk eruit ziet; zo willen we de eenzijdigheid verbeteren via sollicitatiegesprekken met huurders. We zijn gebaat bij gemengde wijken. Wij willen een goede mix maken. Dit doen we door bij iedere verhuizing vooraf al na te denken over de balans in dat complex: is er ruimte voor een kwetsbaar huishouden of niet.’ Voor balans in een wijk wordt gezorgd door een mix van zelfredzame en kwetsbare huurders. De corporatie noemt dit de Magische Mix.
Stadsveteranen
Heren 5 architecten deed ‘verhalend onderzoek’ naar de woonwensen van ouderen in de stad. Sjuul Cluitmans van Heren 5 architecten: ‘We hebben de term stadsveteranen verzonnen. Wie zijn dat en hoe wonen ze? We verzamelden stakeholders die meedachten over het onderzoek: gemeente, corporaties, bouwers.’ De resultaten van deze studie zijn gebundeld in een boek. ‘Mensen wisten vaak wel wat ze wilden, maar de woonvorm bestaat er nog niet voor. Het onderzoek leverde wel een enorme oogst ontwerptools op om een gebouw of wijk te ontwerpen en te bouwen. Het meest genoemde onderwerp was de terloopse ontmoeting. Als er een tuin is, kun je bijvoorbeeld samen gaan tuinieren. Mooi om elkaar informeel te ontmoeten.’
Merijn de Jong van Heren 5 is bezig met het samenstellen van een woongroep voor ouderen in Zaandam: ‘Het gaat eerder over lifestyle-genoten zodat je als groep een goede club hebt. We zijn in november begonnen en we zijn optimistisch dat het gaat lukken. We hebben een locatie op het oog, maar die is nog geheim. De woonmarkt is moeilijk, maar de winst is dat bewoners een woning achterlaten als ze in de groep een plek krijgen. De footprint is kleiner met zo’n woongroep: je hebt gezamenlijke voorzieningen, zoals wasmachines, en minder vierkante meters nodig. Een andere woonvorm, hoort bij deze tijd. Mensen bepalen zelf wat ze willen.’

Online-symposium op 2 juni 2021, BABEL Zaans architectuurplatform

Ouderen en starters
Ook ontwikkelaars zitten niet stil. Hendrik Roozen is als ontwikkelaar met name actief in Brabant. Zijn concept Living Inn omschrijft hij als volgt: ‘We bouwen een klein dorp in een stad. Het is een woon-zorgconcept waar senioren en starters samen wonen.’ Koningsoord in Tilburg is een woonproject voor betaalbaar wonen voor ouderen en jongeren, waar de ontmoetingen centraal staan. ‘Alles is huur, een deel is sociale huur. We richten ons op het middensegment. De huurders bepalen zelf de grootte van hun appartement. We bouwen voor vitale senioren, starters en zorgbehoevende senioren (met uitgebreid zorgplan). Het vinden van locaties is inderdaad moeilijk; belangrijk is een groene omgeving en goed vervoer. Ik zet me in voor zorgzame wijkvernieuwing, waarbij bewoners betrokken worden. Ik geloof in de verbindende kracht van de verbeelding, de inzet van technologie en doorontwikkeling van het concept op basis van bewonerservaringen.’

Wonen op maat
De problematiek van wonen en zorg is complex en heeft vele kanten. Dat blijkt ook uit de bijdragen en gedachtewisselingen tijdens de drie avonden. Toch ontstaat er steeds meer energie: er zijn inmiddels allerlei initiatieven en experimenten met nieuwe woonvormen. Zij lopen op verschillende plekken in het land tegen vergelijkbare uitdagingen aan. Het is dus van belang om van elkaar te blijven leren en de ervaringen van initiatiefnemers en andere betrokkenen te delen. Een van de aanbevelingen die uit alle drie de symposia naar voren kwam: denk op tijd na hoe je oud wil worden. ‘Je kunt van de overheid niet verwachten dat er almaar zorg en aandacht verleend wordt. Je moet dat zelf organiseren’, aldus een tevreden bewoonster van het Knarrenhof in Zwolle.

Symposia
Wonen en zorg WHO CARES, ZAP Zwolle, 18 maart 2021
Bekijk hier de livestream van het symposium in Zwolle
Wonen met zorg WHO CARES, CAST Tilburg, 19 april 2021
Bekijk hier de livestream van het symposium in Tilburg
Een waardige oude dag, ook voor Zaankanters? BABEL, Zaans Architectuurplatform, 2 juni 2021
Bekijk hier de livestream van het symposium in Zaandam

Community of Practice
De deelnemers van dit netwerk zijn betrokken bij de initiatieven die zijn voortgekomen uit de prijsvraag WHO CARES. Het zijn ontwerpers, professionals in wonen en zorg, bewoners en professionals bij het Rijk en gemeenten. Kennis en ervaringen worden gedeeld, om vanuit verschillende disciplines de krachten te bundelen en een katalysator voor wijkvernieuwing te vormen. Samen onderzoeken zij de trends, knelpunten en oplossingen in de implementatie van nieuwe vormen van wonen en zorg. De ministeries van BZK en VWS maken de ontwikkeling van de Woonzorgchallenge financieel mogelijk. Platform 31 en Architectuur Lokaal ondersteunen de Woonzorgchallenge en maken deel uit van de koplopersgroep.