Scholenbouwfeuilleton #2: Kwaliteitskader Huisvesting Basisonderwijs – nieuw instrument, nieuwe kansen – Architectuur Lokaal

Peter Meijboom (PO-Raad en schoolbestuurder)

In maart dit jaar lanceerde Ruimte-OK het Kwaliteitskader Huisvesting Basisonderwijs. De brede school Houthaven van Marlies Rohmer, de eerste school die voldoet aan de kwaliteitscriteria van het kader, werd onlangs opgeleverd. “De kwaliteit die hier is gerealiseerd, is, heel eerlijk gezegd, niet haalbaar met alleen een normvergoeding. Dit heeft echter niets te maken met het Kwaliteitskader. Dat is bruikbaar voor elk budget”, aldus Peter Meijboom (PO-Raad en adviseur huisvesting-ict van het schoolbestuur AWBR).

Op 10 oktober is de brede school Houthaven in gebruik genomen. Deze energieneutrale school in Amsterdam is de eerste school die gebouwd is met het Kwaliteitskader Huisvesting Basisonderwijs. Marco Van Zandwijk van het kenniscentrum Ruimte-OK ziet de school als een primeur voor Nederlandse scholenbouw zie deel 1: introductie op de problematiek.
Peter Meijboom stond als lid van de PO-Raad aan de wieg van het Kwaliteitskader. En als adviseur huisvesting-ict van het schoolbestuur van de brede school Houthaven paste hij het kader, als een van de eerste gebruikers, ook daadwerkelijk in de praktijk toe.

Kwaliteitskader
Het Kwaliteitskader Huisvesting Basisonderwijs, in maart 2014 gelanceerd door Ruimte-OK, is een instrument waarmee opdrachtgevers de kwaliteit van schoolgebouwen ten aanzien van de beleving, het gebruik en de techniek kunnen definiëren/aanscherpen. (1) Worden vanuit het Bouwbesluit vooral de technische eisen geformuleerd, het kader geeft gemeenten en schoolbesturen handvatten om kwalitatieve criteria op te stellen. Het bestaat uit architectonische criteria die inzicht geven in de basiseisen voor de belevingswaarde van het gebouw. Te denken valt aan onderwerpen als uitstraling (herkenbaarheid), kleur/ materiaal (identiteit, aantrekkelijkheid), routing (gewenste looplijnen, oriëntatie) en schaal (gewenste geborgenheid, zonering). De functionele en technische richtlijnen die in het kader zijn opgenomen, hebben betrekking op het gebruik (situering, verkeersveiligheid, openbaarheid, toegankelijkheid, multifunctionaliteit), de gezondheid (licht, lucht, akoestiek, temperatuur, groen), de duurzaamheid, ofwel toekomstbestendigheid (energie, flexibiliteit, milieu) en het onderhoud (materialisatie, hygiëne, ict). Volgens Peter Meijboom (2) kunnen de criteria opdrachtgevers en/of gebruikers helpen bij het beter verwoorden van hun ambities. ”De criteria geven een duidelijk beeld van de gewenste kwaliteit en de kosten, waardoor ze een goede houvast vormen voor het overleg tussen schoolbesturen en gemeenten.”

Samenwerking Het kwaliteitskader kan zowel worden gebruikt bij nieuwbouw als verbouw. Door bestaande scholen aan de prestatiecriteria te toetsen, krijgen opdrachtgevers een indruk van de aanwezige kwaliteit. Bij de brede school Houthaven is het kader gebruikt toen het programma van eisen (pve) al klaar was. Peter Meijboom legt uit. ”We hebben het kader achteraf naast het pve, dat in 2010 al was opgesteld, gelegd en vervolgens heel letterlijk met groen en rood aangegeven wat er wel en niet goed geformuleerd was.”

Meijboom maakte vanuit zijn functie bij de Stichting voor Openbaar Primair Onderwijs Amsterdam West Binnen de Ring (AWBR) vanaf het begin deel uit van het ontwerpteam.** Onder het schoolbestuur van AWBR vallen 17 scholen en 19 gebouwen. De brede school Houthaven huisvest twee basisscholen, een kinderdagverblijf, een peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang, een sportzaal, theater, bedrijfsruimten, ruimte voor horeca en, tijdelijk, een gymnasium.

“Omdat de financiële risico’s te groot waren voor het schoolbestuur, was niet AWBR, maar de gemeente Amsterdam (Stadsdeel West) opdrachtgever. Bij de totstandkoming hebben het stadsdeel en het schoolbestuur echter nauw samengewerkt. Een intensieve dialoog met de verschillende gebruikers stond voorop.” Met trots vertelt Meijboom dat de planning zoals die was opgesteld in 2010 helemaal bleek te kloppen. ”Geheel volgens de eerste tijdsraming is het gebouw in september 2014 opgeleverd.”

Maatwerk
Het kwaliteitskader is volgens Meijboom niet statisch. ”De kwaliteit is niet een-op-een over te nemen. Bouwen blijft maatwerk. Het kader geeft houvast, maar elke context is anders. Zo bleek het in onze school moeilijk om bepaalde elementen uit het kwaliteitskader te combineren. Om bijvoorbeeld de ventilatie van de school niet te verstoren en toch de akoestische eisen te halen, is er voor gekozen om het akoestisch materiaal verticaal op te hangen. Anders zou het een negatief effect op de ventilatie hebben.” Het werken met het kader vraagt ook een andere houding van de architect, aldus Meijboom. “Een flexibele, open houding is belangrijk om dingen uit te testen. Zo is tijdens het proces een ’mock-up’ gemaakt van een klaslokaal om het ruimtelijk effect van de installaties inzichtelijk te maken.” Over de samenwerking met architect Marlies Rohmer is Meijboom erg enthousiast. Bij het nieuwbouwproject Bos en Lommerschool waar hij momenteel aan werkt is zij wederom de architect. ”De ervaring die Rohmer inmiddels met het bouwen van scholen heeft opgedaan, is voor mij een grote prée.”

Toekomstgericht
Meijboom geeft aan dat ook de ambities op het gebied van duurzaamheid erg hoog waren. ”De school is gebouwd volgens het principe frisse school klasse A (veel licht en lucht) en is klimaat-neutraal. Dubbel glas, overal gebruik van daglicht en zonnepanelen op het dak, zijn slechts enkele voorbeelden. Zelfs de aula die midden onderin het gebouw is gesitueerd, ontvangt daglicht van twee zijden.” Olivier Lauteslager, regisseur duurzame innovatie bij Aldus bouwinnovatie, begeleidde het gehele proces vanuit het oogpunt van integrale duurzaamheid en gezondheid. De deels conflicterende ambities hebben volgens hem tot een interessant proces geleid, ”met een prachtig en afgewogen resultaat”. Lauteslager is van mening dat brede school Houthaven ”door volharding van het ontwerpteam en motivatie van de gemeente tot de duurzaamste nieuwbouwscholen van het land behoort, mits ze hem ook tijdens gebruik goed blijven monitoren”.

Kwaliteit
De ruimtelijke kwaliteit van de school is weliswaar ontzettend hoog, maar overstijgt ook het budget voor de normvergoeding per vierkante meter. ”De gemeente heeft extra geïnvesteerd omdat de school de poort is naar het achterliggende, in ontwikkeling zijnde gebied. De school is het eerste gebouw dat in de nieuwe wijk gebouwd is, het visitekaartje, hij vormt de schakel tussen de oude Spaarndammerbuurt en de achterliggende nieuwe wijk Houthaven. De kwaliteit die hier is gerealiseerd, is, heel eerlijk gezegd, niet haalbaar met alleen een normvergoeding. Dit heeft echter niets te maken met het Kwaliteitskader. Dat is bruikbaar voor elk budget. Het kader is zowel geschikt voor kleine als grote schoolbesturen. Het zorgt ervoor dat er geen zaken worden vergeten in het ontwerp en er weldoordachte keuzes worden gemaakt.” (3) Tot slot geeft Meijboom met nadruk aan dat de bestaande scholen niet vergeten moeten worden. ”Het Kwaliteitskader is ook voor bestaande scholen een prima instrument om de kwaliteit eens goed onder de loep te nemen en waar nodig op te schalen. De criteria kunnen helpen om het investeringsprogramma te bepalen, dat nodig is voor het gewenste kwaliteitsniveau.”

– Kirsten Schipper

Noten

1. Het ’Kwaliteitskader Huisvesting. Kwaliteitscriteria voor onderwijsvoorzieningen in het Basis Onderwijs’ is tot stand gekomen op initiatief van schoolbesturen uit de kennisgroep huisvesting van de PO-Raad. Basis voor dit kwaliteitskader is gelegd door de VNG met het onderzoek naar de mogelijkheden van een kwaliteitsstandaard (2011), de Scholenbouwwaaier (2011), de inbreng van schoolbesturen, gemeenten en het Platform Onderwijs Huisvesting. Het kader is te downloaden via ruimte-ok.nl
2. Peter Meijboom is tevens lid van diverse werkgroepen van de PO-Raad (Primair Onderwijsraad), op basis waarvan hij ook in de Raad van Advies van Ruimte-OK zitting neemt.
3. De financiële doorrekening van het kwaliteitskader bevestigt dat voor de (ver)bouw van onderwijsvoorzieningen (als onderdeel van de zorgplicht van gemeenten) meer geld nodig is dan de normatieve vergoedingen waar gemeenten sinds 1997 rekening mee moeten houden. Aangezien de technische eisen (opgenomen in het Bouwbesluit) in de loop der jaren zijn aangescherpt, maar de prijsbijstellingssystematiek hier niet specifiek op aangepast is, schieten de normatieve bedragen tekort.

Links
Filmpje over de opening van de school
Best practices van het Steunpunt
Informatie over de klimaatneutrale school
Informatie over deel 1 van de vierdelige feuilleton vindt u hier